Wstęp do teorii zapachu i dlaczego jest ona tak istotna w pracy węchowej?
Węch jest wspaniałym narzędziem postrzegania i odbierania świata przez psa. Zapach jest jego ruchomym światem. Psi nos analizuje niesione przez powietrze cząsteczki zapachu. Zapach dostarcza mu wszystkich niezbędnych informacji o otaczającym go świecie. Nasz czworonóg nosem „widzi” psa, który wcześniej przebiegł tą samą ścieżką w parku, dowiaduje się też, że ten osobnik był psim chłopakiem – potencjalnym rywalem bądź znajomym przyjacielem z podwórka. Odbiera smsy zostawione na drzewie przez uroczą psią sąsiadkę, istotne informacje „zawieszone” na słupie przez kota, w powietrzu wyczuwa nadchodzącą burze.
Nozdrza naszego psa pracują oddzielnie i niezależnie – to właśnie dlatego psi nos potrafi wyczuć najmniejszą zmianę w intensywności zapachu i ją „rozpracować”. Dzięki swoim niesamowitym zdolnościom węchowym, oraz temu, że nos psa jest 100 tys. razy czulszy od naszego i posiada aż ok. 250 mln komórek węchowych czyni psa najlepszym węchowym ekspertem i specjalistą.
Człowiek aby zrozumieć pachnący psi świat próbuje „ubrać” go w słowa, reguły i definicje. Teoria zapachu pomaga i tłumaczy nam wzrokowcom w jaki sposób nasze psy pracują nosem w celu znalezienia danego zapachu i odróżnienia go od innych. Teoria zapachu to dziedzina, która cały czas się rozwija i naukowcy odkrywają nowe „tajniki zapachu”, sposoby jego przemieszczania i analizy przez psie nosy.
Ostatnie badania naukowe wskazują, że receptory węchowe znajdujące się w fenomenalnym psim nosie przekazują impulsy do mózgu, psi mózg natomiast „rysuje” mu prawdziwy, wizualny obraz i kształt danego zapachu. Jeśli te wyniki badań zostaną potwierdzone, spojrzenie na teorię zapachu radykalnie się zmieni. To właśnie dzięki swoim niezwykłym umiejętnościom nasze psy pomagają nam w odnajdywaniu zaginionych w górach, zasypanych pod gruzami i lawinami ludzi. Psy policyjne wykrywają narkotyki, substancje niebezpieczne i wybuchowe.
Znajomość teorii zapachu jest również bardzo ważna dla nas noseworkowych przewodników, gdyż wiedza ta wskazuje nam jak świadomie układać naszym psom zagadki węchowe i mądrze organizować treningi, aby stały się one dla nich motywującą, ciekawą i dostosowaną do ich umiejętności zabawą.
Zapach
Każda substancja w otaczającym nas świecie wywarza określny zapach. Każda z substancji uwalnia charakterystyczne molekuły, które rozprzestrzeniają się w powietrzu. Nasz pies podąża i śledzi ten zapachowy ślad aż do jego źródła czyli miejsca, z którego on się rozchodzi. Każda z substancji ma inny sposób rozchodzenia się, niektóre substancje rozpraszają się bardzo szybko, inne natomiast unoszą się długo w powietrzu bądź osiadają na pobliskich elementach.
Zapach rozchodzi się w powietrzu w formie stożka zapachowego. A sposób jego rozchodzenia i kształtowania zależny jest od wielu czynników. Ich zrozumienie pomoże nam trenować z naszym psem, być jego świadomym przewodnikiem.
Czym właściwie jest stożek zapachowy?
Cząsteczki zapachu zawieszone w powietrzu rozprzestrzeniają się tworząc tzw. stożek zapachowy, który przypomina dym ze zgaszonej świeczki, bądź chmurę. Ta chmura zapachowa jest rozpracowywana przez psa.
Pamiętajmy jednak, że wszystkie substancje mają coś co je łączy. Jest to gradient stężenia zapachu, który jest najsilniejszy przy źródle zapachu i coraz słabszy w miarę oddalania się od niego. Pies pracujący na stożku zapachowym doskonale wie i pokazuje swoją mową ciała natrafienie na stożek zapachowy, następnie podąża za nim aż trafi do jego źródła. Jest najlepszym ekspertem w tej dziedzinie. Jakie jest w takim razie nasze zadanie – zadanie psich przewodników ? Obserwacja i nauka mowy ciała naszego psa i znajomość czynników, które mają wpływ na rozchodzenie się zapachu i kształt stożka zapachowego.
Teoria zapachu – czynniki, które mają wpływ na rozchodzenie się zapachu:
Przepływ powietrza, przeszkody
Powietrze porusza się, a zapach przenosi się od źródła w kierunku przepływu powietrza. Im szybszy przepływ powietrza tym szybsze unoszenie się w nim zapachu i jego rozchodzenie. Rozchodzący się zapach napotykając przeszkodę terenową „ wpada” w zawirowania, zmienia się kierunek i sposób rozchodzenia się molekuł zapachowych. Ponadto zapach zatrzymany przez przeszkody terenowe często na nich osiada, kumuluje się. Definiując te zjawiska – przepływ powietrza może być laminarny czyli niezaburzony, gdy powietrze nie napotyka na swojej drodze żadnej przeszkody. W przypadku przepływu turbulentnego z powodu napotkanych przeszkód tworzą się małe, bądź duże – w zależności od wielkości i rodzaju – wiry powietrza.
WSKAZÓWKA: Układając zagadki węchowe w noseworku, zwróćmy uwagę na wszystkie przeszkody terenowe znajdujące się na ringu i zastanówmy się jak może rozchodzić się zapach.
Temperatura
Temperatura ma istotny wpływ na sposób poruszania się powietrza. Niska temperatura „zatrzymuje” zapach, rozprzestrzenianie się cząsteczek zapachowych jest małe bądź nie występuje. Pamiętajmy, że powietrze porusza się z zimnego do ciepłego, gdyż zimne powietrze jest gęstsze. Zimne powietrze opada a ciepłe unosi się do góry. Dzięki zrozumieniu wpływu temperatury na cząsteczki zapachu nasza wyobraźnia pomoże nam „narysować” potencjalny kształt stożka zapachowego.
WSKAZÓWKA: Próbka zapachowa, którą umieścimy przy zimnym podłożu w niskiej temperaturze „wydzieli” zapach wolniej, stożek będzie mniejszy, niższy. W wysokiej temperaturze ten sam zapach rozprzestrzeni się szybciej. Gdy w pomieszczeniu mamy otwarte okno (bardzo ciepłe powietrze na zewnątrz) zapach z próbki zlokalizowanej pod oknem będzie dość szybko unosił się do góry. Pamiętajmy również, że psi nos optymalnie pracuje w temperaturze umiarkowanej, upał i dyszenie psa podczas przeszukań nie jest dla niego komfortowe. Podobnie praca węchowa w bardzo niskiej temperaturze jest dla naszego przyjaciela niebezpieczna, gdyż może uszkodzić wyścielający nos psa nabłonek węchowy.
Ciśnienie i wiatr
Wiatr to ruch powietrza spowodowany różnicami ciśnienia atmosferycznego. Zapach będzie się przemieszczał wraz z kierunkiem wiatru, a szybkość jego rozchodzenia ale i też rozpraszania będzie zależny od jego siły.
WSKAZÓWKA: Aby sprawdzić jak rozchodzi się zapach oraz ocenić kierunek wiatru – lokalizując próbki węchowe na zewnątrz wystarczy zdmuchnąć ogień na zapałce i przyjrzeć się, w którą stronę przemieszcza się dym. Możemy również umieścić lekką wstążkę bądź kawałek materiału na stałym elemencie w terenie i zaobserwować kierunek wiatru. Pamiętajmy również, że bardzo silny wiatr szybko „rozproszy” nasz zapach i nada stożkowi raczej wąski kształt, lekki wiatr wolniej rozproszy nasze zapachowe molekuły a stożek będzie szerszy i bardziej rozpostarty.
Układając zagadki węchowe dla naszych psów w noseworku – linię startową zawsze lokalizujmy „pod wiatr” czyli w ten sposób, aby wijący wiatr kierował zapach w kierunku psiego nosa. Nasz pies szybciej trafi i rozpracuje stożek zapachowy. Układanie próbek wraz z kierunkiem wiatru jest trudną węchową łamigłówką dla psa, więc zostawmy ten rodzaj przeszukań dla psów zaawansowanych.
Czas
Już wiemy, że praca węchowa w Nosework polega na rozpracowywaniu przez psa stożka węchowego. Musimy pamiętać, ze upływający czas ma wpływ na rozchodzenie się zapachu a zarazem trudność naszych zagadek węchowych. Jeśli więc usytuujemy próbkę węchową w danym miejscu i natychmiast rozpoczniemy przeszukanie nasz stożek będzie bardzo mały, gdyż cząsteczki zapachowe nie zdążą się rozejść w powietrzu. Pies wyczuje zapach dopiero przy źródle. Gdy odłożymy zapach tj. zlokalizujemy naszą próbkę, odczekamy chwilę dajemy czas aby wytworzył się większy stożek zapachowy i pies trafi na niego dużo wcześniej i po śladzie zapachowym dotrze do jego źródła.
WSKAZÓWKA: Praca na dłużej odłożonym stożku zapachowym może być dla psa początkującego lekko myląca, stożek może zmieniać kształt w zależności od czynników opisanych powyżej, zapach niesiony ruchem powietrza może osiadać na pobliskich przedmiotach. Pies musi nauczyć się pracy na stożku. Pamiętajmy więc o stopniowaniu trudności , każdy mały sukces buduje i wzmacnia jego motywację.
Pory dnia
Również pory dnia mają duży wpływ na ruch cząsteczek zapachowych w powietrzu. Wschodzące słońce stopniowo ogrzewa powierzchnię ziemi, powietrze osiąga najwyższą temperaturę w południe, następnie stopniowo ochładza się wraz z upływem dnia. Zmiana temperatury w ciągu dnia wymusza więc ruch cząsteczek powietrza. Wraz ze zmianą nasłonecznienia w ciągu dnia a co za tym idzie ruchem powietrza związanego ze zmianą temperatury w środowisku naturalnych zachodzą ciekawe procesy:
Windowanie / lofting
Wyobraźmy sobie piękny bezchmurny dzień, zachodzi słońce, powietrze ma jeszcze dość wysoką temperaturę a nagrzana ziemia stopniowo oddaje ciepło. Zapach powoli unosi się w do góry lecz nie opada, gdyż ziemia nie zdążyła się jeszcze ochłodzić.
WSKAZÓWKA: Układając zagadki węchowe w takich warunkach, miejmy na uwadze, że nas pies może mieć niełatwe zadanie odnalezienia próbki zapachowej nawet będąc bardzo blisko stożka zapachowego.
Zapętlenie / looping
Kolejny zjawisko ma miejsce w południe, bezwietrzny dzień, bezchmurne niebo. Ciepłe powietrze w pobliżu gruntu zaczyna się unosić, miesza się z zimniejszym powietrzem powyżej i ponownie zaczyna opadać. Zjawisko ruchu powietrza powtarza się, unosząc się i opadając, unosząc się i opadając.
WSKAZÓWKA: Pamiętajmy, że to zjawisko to swoiste rozproszenie cząsteczek zapachowych a zatem znowu trudna zagadka węchowa dla naszego psa.
Wachlowanie / famming
Dlaczego nie pobawić się po zmierzchu ? Zatem mamy noc, piękna pogoda. Zapach jest przytrzymywany „pionowo” natomiast zachodzi jego poziome rozchodzenie. Wyższe masy cieplejszego powietrza, zatrzymują więc unoszący się stożek zapachowy.
WSKAZÓWKA: W tej sytuacji nasz pies również może mieć problem ze znalezieniem stożka, gdyż jego nos może znajdować się powyżej lub poniżej „ściśniętego” stożka. Zaawansowany psiak poradzi sobie z tą nocną zagadką.
Oddymianie/ funigating
Ostatnie zjawisko ma miejsce o poranku. Wschodzące słońce, powietrze znajdujące się blisko ziemi zaczyna się stopniowo wznosić i miesza się z powietrzem powyżej.
WSKAZÓWKA: Nasz pies może czuć zapach wszędzie ze względu na mieszanie się niestabilnego powietrza. Źródło zapachu może być trudne do zlokalizowania.
Przeszkody terenowe
Woda, wilgotność
WSKAZÓWKA: Pamiętajmy również, że naturalnym zjawiskiem jest to, że zapach jest przyciągany w stronę wody (rzeka, jezioro, inny zbiornik wodny). Musimy też wiedzieć, że nos naszego psa optymalnie pracuje w wilgotnym powietrzu, w którym jak aerozol unoszą się cząsteczki zapachowe i z łatwością przyczepiają się one do receptorów węchowych w psim nosie. Zapach ponadto ma tendencję do kumulowania się na wilgotnych roślinach, w mokrym podłożu. Możemy też założyć, że im większa wilgotność, tym zapach rozprzestrzeni się na większy obszar. Suche powietrze bardzo utrudnia naszemu psu pracę.
Deszcz, śnieg, lód
Śnieg, lód ze względu na swoją niską temperaturę będzie „utrzymywał” zapach nisko. Wraz ze wzrostem temperatury powietrza zapach umieszony ma podłożu pokrytym śniegiem wraz z topnieniem i parowaniem będzie miał tendencję delikatnego unoszenia. Zapach będzie opadał wraz z padającym deszczem.
Podłoża
Istnieją podłoża z tendencją do odpychania (gubienia zapachu) i przyciągania (zatrzymywania i kumulowania zapachu).
WSKAZÓWKA: Podłoża przyciągające zapach to np. roślinność, trawa, drewniane, porowate powierzchnie. Podłoża odpychające zapach: tworzywa sztuczne, metal, aluminium.
Odłożenie zapachu. Jak wpływa na stożek zapachowy odłożenie próbki zapachowej?
W noseworku w odróżnieniu od detekcji służbowej pracujemy na tzw. zapachu odłożonym. Uczymy nasze psy pracy na wcześniej już odłożonym – stożku zapachowym, „odkładamy” próbkę zapachową, aby zapach mógł rozproszyć się w powietrzu a nasz pies miał możliwość po śladzie rozpracować zagadkę węchową.
Co to jest zapach kumulujący i jakie są przyczyny jego kumulowania?
Na kumulowanie się zapachu (gromadzenie, zbieranie się w danym miejscu, na danym obszarze) ma wpływ: powierzchnia, wilgotność ale i prędkość wiatru. Kumulowanie się zapachu możemy porównać do zbiornika wody, w którym strumieniem wlewa się woda. W pomieszczeniu zapach kumuluje się np. gdy ukryjemy próbkę zapachową w zamkniętej szufladzie, szafie, pudle, pod krzesłem.
Efekt komina / chimney effect
Dla wytłumaczenia tego zjawiska wyobraźmy sobie próbkę zapachową usytuowaną blisko kaloryfera. Powietrze wraz z cząsteczkami zapachowymi będzie się unosić do góry, następnie po natrafieniu na przeszkodę np. fotel, która stoi blisko kaloryfera – będzie się ochładzać i odpadać w jej pobliżu. Stożek zapachowy będzie miał kształt komina.
WSKAZÓWKA: Zauważmy, ze pies zacznie węszyć i wyczuwać zapach, który opadł koło fotela. Komin tworzy się zawsze, gdy nagrzane powietrze unosi się i w momencie ochładzania napotka na swojej drodze przeszkodę terenową.
Jak widzicie na zapach ma wpływ wiele czynników: temperatura powietrza, wiatr, pory dnia, czas odłożenia, teren. Inaczej zapach będzie zachowywał się lesie, inaczej na łące, w suchym, piaszczystym terenie, na asfaltowym placu, w małym -zamkniętym pomieszczeniu, w pokoju z oknem, kaloryferem, lampami bądź z dużą ilością mebli.
WSKAZÓWKA: Układając nasze węchowe zagadki zwróćmy więc uwagę na to czy np. w naszym pomieszczeniu jest otwarte okno, czy mogą tam występować różnice temperatury, czy znajdują się tam przedmioty, które mogą przyciągać, kumulować zapach. Lokalizując próbki zapachowe w terenie przemyślmy dobrze ich lokalizacje. Zastanówmy się czy w pobliżu jest zbiornik wodny, jaki jest rodzaj podłoża, jaka jest pogoda i jakie danego dnia panują warunki atmosferyczne. Pobawmy się w „zapachowego detektywa”.
WSKAZÓWKA: Najważniejsze abyśmy zapamiętali, ze to nie my jesteśmy węchowymi ekspertami tylko nasz pies. Celem przewodnika jest zaufanie psu i umiejętność jego obserwacji i odpowiedniego handlingu podczas pracy węchowej. Musimy sobie uzmysłowić, że każdy pies jest indywidualistą i inaczej wykonuje swoją pracę węchową. Warte polecenia jest nagrywanie treningów a następnie spokojna ich interpretacja. Tylko w ten sposób nauczymy się „węchowej mowy ciała” naszego psa, wychwycimy nasze błędy i naszą nieprawidłową ingerencję w jego pracę. Musimy również pamiętać, że pomimo instynktownego podążania za śladem zapachowym przez psa – pies również musi nauczyć się pracy na stożku. Dlatego naszym zadaniem jest stopniowanie trudność w układanych przez nas zagadkach węchowych. Zawsze dostosowujmy nasze ćwiczenia do poziomu ćwiczącego psa. Pamiętajmy również, że psi nos musi być zwilżony aby efektywnie pracować. Nie trenujmy, gdy jest zbyt gorąco, sucho. Zwróćmy uwagę na wszystkie szczegóły otoczenia.
Psinosek życzy powodzenia w układaniu węchowych zagadek, „zapachowej wyobraźni” i fascynacji – przydatną nam przewodnikom – teorią zapachu.
